Փառապանծ Վրիպակներ
ՄԵՆՔ
ԱՂՈԹՔ-ՄԱՂԹԱՆՔ
Կան ազգեր, որոնք սրտի ամբողջ խորերեն «ա՜խ» կքաշեն՝ մեծ մարդ մը ունենալու համար, սակայն պարագան այնպես մըն է բերեր, որ այսօր հայ ազգը կսկիծով կը տեսնե, որ պզտիկ մարդ մը չունի իր մեջը։
Տե՜ր, տե՜ր, մանրե այդ մարդիկ՝ նոր աշխարհ ղրկե, տե՜ր...
Տե՜ր, չէ՞ երեկ էր, որ խոսվեցավ «ներկա մոմենտի» մասին. չլսեցի՞ր որքան ծանր էր մեր կացությունը. չտեսա՞ր, որ մենք անդունդի ծայրին ենք, որ մեր փրկությունը ճակատը պահելու մեջ է...
Տե՜ր, դուն զինվոր ղրկե ու Հայաստանն ազատե թշնամուց՝ ալ մի խառնվիր։ Ես մարախի նման իշխաններ կը հանեմ ազատված երկիրը կառավարելու համար, տե՛ր...
Կաղաչեմ, ո՜վ տեր, բան մը ասոնց գլուխեն պակսեցուր ու բան մը սրտի վրա ավելցո՛ւր, նաև բան մը ասոնց արտաքինեն կտրե ու ներքինին կցան տուր։Ու եթե կարելի է, պզտիկ բան մըն ալ ասոնց էութենեն հանե ու մեր կարոտ...Ազգին տուր...
Ու այս բոլորն ըլլալե ետքը, քեզի վայել է փառք, պատիվ հավիտյանս ամեն...
***
Հայերը, որոնք ինքնավար Հայաստան կուզեին, ձեռքերնին գրպանը դրած՝ դունչով ցուցմունքներ կընեն եվրոպական այս ու այն պետեւթյան, որ իրենց համար աղվոր Հայաստան մը պատրաստեն ու երթան մեջը նստեն. և կուզեն, որ թուրք չըըլա հոն։
Ի դեպ ըսեմ, որ հայերը հույսով միայն կապրին. այդ հույսը ճանճի մը կնմանի, որ տարիներե ի վեր այս ու այն քրիստոնյա պետության կռնակին կթառի։ Մեծ մասով Ֆրանսիո կռնակին վրա կկենա։Վերջերս, մինչև գաղտնի դաշնագրաց հայտնությունը՝ Անգլիո ալ կայցելեր։ Ֆրանսա կճաշեր՝ Անգլիո կռնակին կպառկեր։ Բայց հանկարծ Անգլիա պոչովը քշեց ու հայոց հույսին ճանճը թռավ եկավ Ռուսաստան ու Կերենսկիին վրա նստավ։Երբ Կերենսկին անհետ եղավ՝ երկար ժամանակ ան ոչ մեկ թառելու տեղ չգտնելով՝ Ռուսաստանի օդին մեջ կբզզար անկայան։Երբ բոլշևիկները Հայաստանի ինքնավարության դեկրետը հրապարակեցին, ճանճը անոնց վրա իջավ, իսկ երբ վերջեն թուրքին տվին, անիկա խռոված թողեց Եվրոպիո ցամաքը ու օվկիաններ կտրելով՝ գնաց թառելու Ամերիկայի կռնակին։
***
Ինչպես որ Զվիցերիո մեջ գերմանացիք, ֆրանսացիք և իտալացիք կկազմեն դաշնակցական պետություն մը, անանկ ալ Հայաստանի մեջ Դաշնակցականները, Ռամկավարներն ու Հնչակյանները կկազմեն դաշնակցական ազգություն մը, ազգային բոլոր հարցերու մեջ միանգամայն ավտոնոմ։
Այն օրվնե երբ գոյություն ունեն այս կուսակցությունները, տեսնված չէ համազգային հարց մը, որ տեղե մը ճամփա ինկած՝ անարգել իր նպատակին դիմած ըլլա...
Կուսակցություն մը ազգին համար բան մը կը շինե, բայց անկարելի է որ այդ շինված բանը գործադրության դրվի ինչքան ալ օգտակար ըլլա. ոչ, պետք է բերես մյուս երկու կուսակցություններու առջևեն անցունես, անոնք էլ ձեռները շինված բանին վրա քսեն, որ նոր վավերական սեպվի։
***
1914 թվին Ռուսն ըսավ, թե հայուն ինքնավարություն կուտամ։ Այս խոսքերուն վրա վեց ժամ չանցած՝ Պետերբուրգ հասան հայուն խնամախոսներն, ըսելու, թե՝ կսիրեմ քեզի։ Սակայն երբ հայուն հայտնի եղավ, թե անիկա Հայաստանը կուզե առանց հայու՝ ատեց զայն և ճամփա ընկավ դեպի Փարիզ։Երբ տեսավ Ֆրանսիա Կիլիկիա կուզե՝ ատեց զայն ու գնաց Անգլիո առաջ ծունկ չոքելու, իսկ երբ Անգլիա Ղարաբաղն ու Լոռին իրեն չտվավ, ատեց զայն և գնաց իր խոցված սիրտն Ամերիկային բանալու։ Ամերիկան խղճաց Հայաստանին, կաթ ու հույս տվավ, և ատով ալ կապրի ան մինչև օրս։
***
Պետություն ըսածդ կոոպերատիվ խանութ մըն է, որոց բաժանորդները նույն ազգի հարուստներն են. նախարարները գործավարներն են այդ խանութին, որք առանց պատշաճ օրդերի ոչինչ չեն տար ազգի մը...
-Անկախությո՞ւն ալ չեն տար։
-Ո՛չ, ոչինչ չեն տար։Մարդասիրական իդեալներ, ինչպես և հանուն քրիստոնեության հավաստիքները ճառախոսության մեջ կգործածեն՝ ոճը զարդարելու համար- բնա՜վ կյանքի մեջ գործածելու։
Այն հարցին թե կա՞ քրիստոնյա պետություն մը աշխարհիս վրա՝ պիտի պատասխանեմ, թե այդ կապված է այն հարցին, թե կրնա՞ խանութ մը քրիստոնյա ըլլալ, այսինքն խանութ մը, որ հաճախորդ մը մեկ քիլո խնդրե, անիկա երկու քիլո տա և մեկի դրամ առնե։
Գալով երկրագունդին, ըստ նորագույն տվյալներու. անիկա ոչ թե Աստուծո, այլ մեծ պետությանց կպատկանի։Այսօր փոքր ազգ մը, որ կապրի ոչ անոր համար է, որ ինքը կուզե ապրել, այլ անոր համար, որ մեծերը կուզեն։ Անոնք շատ արթուն ազգերու անկախություն չեն տար, շատ քնած ազգերու ալ կզարթեցնեն. անկախություն կուտան։Անոնք մանր ազգերե պատվար կքաշեն իրենց երկրի շուրջը ու անոնցով կծեփեն դեպի թշնամին նայող բոլոր պատուհանները...
-Կմեռնենք չենք թողուր։
-Կմեռնեք՝ ձեր անունը կգործածեն։
-Անո՞ւնը, անունը ի՞նչպես կգործածվի։
-Այսքան տարի մեծ պետությունները հայոց ի՞նչը գործածեցին, եթե ոչ անունը։
Ազգ մը հույսը ոչ սեփական և ոչ առավել ևս օտար պետությանց վրա դնելու է, ան միայն իր ուժերուն վրա վստահելու է...
***
Հայաստանն ալ հարուստ է հիմա ու շենության կողմե կրնա մրցիլ տանուտեր Խաչոյին տանը հետ։Այսպես Հայաստանն իր դռնեն 1400 պաշտոնյա դուռս կհանե, 400 զինվոր, 7000 կոմիսար, 8000 լիազոր, 70 մինիստր, 70 մինիստրացու, 2 աշխատավոր, 3 աշխատանքի պաշտպանության կոմիսար։Գանձարանի մեջ կեռա,եփ կուգա նոր թղթադրամը,մինիստրներու սնդուկներուն մեջ կպճպճան 7 տարվա հին... հաշիվները։ Իր հովանու տակ կգտվին հսկա «Կոոպերատիվներու միությունը», որուն մեջ թաթերը լիզելով ել ու մուտ կնեն հազարավոր պաշտոնյաներ։ Սուճուխը կախ-կախ, տոլմաները թիթեղներու մեջ սեր կերգեն։ -Սեր, գինի, երգ,- ահա այն ֆակտորները, որոնք անհրաժեշտ են արևելյան իմաստով պետություն կազմելու համար։
***
Հայ, Հայաստան, կըսեք ու կքալեք։ Երկրիս երեսին հավերժական ժառանգություն չկա։
Կըսեք Նոյեն եք առեր, Նոյի՞նն ով էր տվեր. Աստվա՜ծը։ Թույլ տվեք նկատել քիչ մը... քիչ մը...
Աստված գոյություն չունի։ Երկիրը ով տիրեց, իրենն է, ուրիշ արդարություն չկա։ Ձեր երկիրն առաջ խալդիներուն էր, ի՞նչ իրավունքով քշեցիք ու տիրացաք երկրին։Ան ատեն քշեցիք, հալալ էր ձեզի, բարի վայելումն. պատմության մեջ երբ ուժեղ եք եղեր՝ Հայաստան եք ունեցեր, երբ թույլ՝ կորսնցուցեր։
***
Տարիներ ի վեր կոշտացած հայկական հարցը նավթո՜վ կլուծվի եղեր... Մինչդեռ մեր ազգասերները միամտորեն կարծեր են թե արյունով պիտի լուծվի։
Թյուրիմացություն մը որուն զոհ գնաց մեկ միլիոն հայություն։
Ինձի որ մնար Ամերիկային կլսեինք ու հայկական հարցը ջուրով կլուծեինք։
«Ծովե ծով» լոզունգը որ Ամերիկան դրավ մեր բերնին՝ ջուրով լուծել ըսել էր, որ մենք չհասկցանք ժամանակին ու թող տվինք որ այսօր մեր անարատ հացին մեջ նավթ խառնեն։
***
-Ո՞վ ես դուն պզտիկ,- հարցուցին մեծ պետությունները Հայաստանին։
Ե՞ս… Ռուսաստանին անկախն եմ ե՛ս,- կուրծքը հպարտ դուրս ձգելով խրոխտ պատասխանեց պզտիկը։
***
Հայաստանը ունի 185 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածություն և 200 հազար ընկերություն… բնակիչ,- պիտի գրե մեր մասին ապագա պատմիչը անշուշտ և պիտի հավելու,- հայերը զարմանալի բազմածին ազգ մը եղած են, օրական միջին թվով ծնած են մեկ մանուկ, երկու միություն և կուսակցություն։
1917թ.
Այն ատելությամբ, որով ատում են Հայաստանի կուսակցությունները իրար, եթե թշնամու դեմ դուրս գային, նրանց դեմ ոչ թուրք, ոչ պարսիկ, ոչ բոլշևիկ կդիմանային։
1960
Անկախություն ստացավ ոչ միայն Աֆրիկան, այլև աշխարհի բոլոր մանր պետությունները։
Հավանաբար Հայաստանն էլ անկախություն ստանար, եթե որևէ պետությունից կախված լիներ։
Բայց Հայաստանն այս րոպեիս ոչ թե կախված է Ռուսաստանից, այլ մեխված է նրա մարմնին. եթե քաշես՝ փետուրները միայն կմնան ձեռքդ...
1960
Մի ազգ, որ իր գոյության ամբողջ ընթացքին միայն կոտորվել ու կողոպտվել է իրենից ուժեղ ազգերից, երևակայությամբ մի աշխարհակործան հերոս է ծնում, որ իր սրտում կուտակված վրեժը լուծի։
Այսպիսի հերոս է մեր «Սասունցի Դավիթը»։
Այն ժամանակ, երբ մեր նախահայրերը ստեղծում էին Դավթի էպոսը, Հայաստանը՝ ոչինչ, էլի բավական լայն էր, բայց ներկայիս սաստիկ նեղ Հայաստանի համար շատ է մեծ, չի տեղավորվում։
Բանը մեծ հերոս ստեղծելը չէ, բանն այն տեղավորելն է։
1960
Հայը անհարմար ազգ է, անգամ եթե հզոր ծնվի՝ նախարարությունների ու կուսակցությունների բաժանված ինքն իրեն պիտի կոտորի։ Դա նրա մասնագիտությունն է դարձել դարերով։
Աշխարհը
Ինչպե՞ս կարող ես ունենալ աշխարհայացք, երբ չգիտես՝ ի՞նչ բան է աշխարհը...
1960
Այս աշխարհի օրենքով, այն անկախ պետությունը, որ թույլ է, ու նստեր է հանքերու վրա, անոր անկախության օրերը համրված են։ Կուգան երկու ուժեղ պետություններ, կկախեն այդ «անկախը» գետնեն բարձր, հանքերը տակեն… կմաքրեն` ճիշտ այնպես, ինչպես մայրը կվերցնե փոքրիկին իր աթոռակով մեկտեղ, տակը կավլե ու աթոռը տեղը կդնե։
1926
Անգլիա արդեն բռներ է երկրագնդի բոլոր բաց տերը, և ուր չի հա-սեր, իր գլխարկն ու ձեռնափայտն է թողեր` ըսել ուզելով «հոդ մարդ չնստե»։
1926
Աշխարհի բանն այդպես է` անպատիժ ոճրագործություն կատարելու համար, պետություն մը կա՛մ այնքան խոշոր պիտի ըլլա, որ վախ ազդե, կա՛մ այնքան պզտիկ, որ ատամի տակ չիյնա։
1926
Նայենք, թե ո՞վ է շիներ աշխարհը և որու՞ կպատկանի։
Աշխարհն աստված ստեղծեր է վեց օրվա մեջ և հատկապես Իսրայելի ժողովրդի համար։ Աբրահամին, Իսահակին և Հակոբին հազար անգամ խոստացեր է՝ ծովու ավազի ու երկնից աստղերու չափ բազմացնելե ետքն իրենց հանձնել։ Միայն, որովհետև տակավին չէ հաշվված, թե քանի՞ ավազ կա ծովուն մեջ և քանի՞ աստղ երկնից երես, այդ պատճառով օրինական տիրոջ հանձնումն ուշացեր է ցայսօր։ Վաղն իսկ, երբ այս պզտիկ տեխնիկական աշխատանքը վերջանա, Իսրայելի ժողովուրդը 24 ժամվա մեջ պիտի դատարկե ողջ աշխարհն ու քաշվի մեջը։
«Չէ՜, հապա, պիտի բավականանա Անգլիո տված Պաղեստինով…»։
Սակայն մնացյալ առժամյա պետություններն անգիտանալով այս կետը, այնպես մըն են նստեր, որ կարծես աշխարհն իրենց ըլլա։ Նստելը բավական չէ , դեռ կկռվեն իրար հետ, զիրար կբզկտեն պատառ մը ավելորդ հող ձեռք բերելու համար։
Կուզեմ պատմել, թե ինչպես պատճառ կգտնեն պետություններն իրար դեմ կռվելու։
Բնական է , մեծ, 100-120 տարեկան կառավարություններուն չի հարմարիր առանց պատճառի մեկեն ելլել իրար դեմ, սուր քաշել։Այդ նպատակով ամեն մեծ պետություն պզտիկ պետություն կպահե իր հաշվին։
Երբ մեծ պետություն մը պատրաստ է կռվի, պզտիկ դանակ մը կսրե, կուտա այդ մանր տերություններեն մեկուն ձեռքը, քանի մը հայհոյանք էլ կդնե բերանն ու կղրկե որոշված մեծ պետությանը «սաթաշմիշ» ըլլալու։ Մեծ պետությունը դուրս կելնե ապտակելու, երբ հանդես կուգա պզտիկին տերը թե չե՞ս ամչնար, խելքդ կդնես անոր խելքին… քո երկրի այսինչ մասն ինձի տուր։ Ու կսկսի կռիվը։
Տրամաբանություն ու քերականական կապ չկա անշուշտ պատճառին ու արդյունքին միջև, սակայն դիվանագիտության մեջ ուղիղ գրելու և խոսելու միակ միջոցը քերականությունը չէ, այլ ուժը։
ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԲԺԻՇԿԸ
Ահա ձեզի հիվանդանոց մը, որ կկոչվի Եվրոպա։
Քով-քովի անկարգ ձևերով գետնի վրա տարածված են պետությունները, ամենքն ալ փորացավե մը բռնած՝ կմռռան, կգալարվին։ Այս բազկատարած գալարումներուն ատենն է, որ իրարու քիթը կարյունեն կամ մեկի աչքը կհանեն, և ասիկա դիվանագիտական բարբառով «կոնֆլիկտ» կկոչվի։ Վա՜յ է, թե մեկը մեռնի այդ դժբախտ հիվանդներեն. իսկույն անոթի գայլերու նման վրա կհասնեն, ինչ ձեռքն իյնա՝ բերանը կխոթեն։
Այս հիվանդանոցի հսկող միակ սրտացավ բժիշկը Ամերիկան է, որուն տունը թեև շատ հեռու է, բայց Երևանի բժիշկներուն նման կառք չի պահանջեր քեզմե, ան իր նավը կհեծնի կուգա։ Իբրև վիզիտի վարձ ոսկի կուզե, բայց ավելի շատ նավթ կառնե։ Գրեթե նավթի ամանը միշտ ետւը կախած կպտտի. մեկին գործ մը տեսավ թե չէ՝ իսկույն «Խնդրեմ ամանս լեցուր» կըսե։
Հենց այս րոպեիս, որովհետև երկու նավ է ղրկեր Բոսֆոր, խոշոր նավթի տակառ մը ունի տնկած Լոզանի կոնֆերանսին կիպ մեջտեղը սա վերտառությամբ, թե «Մոսուլի նավթը որուն իյնա, նա տակառը պիտի լեցնե»։ Ու պետությունները շվարած մեկ հսկա տակառին կնային, մեկ Մոսուլի նավթին և ոչ մեկը սիրտ չի ըներ հանքերը վերցնել։
Աշխարհի բոլոր «կոնֆլիկտները» Ամերիկայի դեղահատովը կլուծվեն ու դեղահատը բաղկացած է 2 անգլիական կարծիքե, մեկ ու կես ֆրանսիական, մեկ իտալական՝ լուծված երեք բաժակ ամերիկյան կարծիքի մեջ։
Բայց Ամերիկան, սա համաշխարհային բժիշկն ալ զերծ չէ հիվանդութենե։ Ուրույն հիվանդություն մը ունի, որ Մոնրոյի օրենք կըսվի ու հաճախ անկողինը կնետե զինքը։ Այս հիվանդությունը, նկատված է, որ կբռնե Ամեիկային այն պահերուն, երբ աղքատ, նավթազուրկ հիվանդի մը վրա կկանչվի։ Այսպես, երբ չորս տարի առաջ, կեսգիշերին հանկարծ Հայաստանին սանճին բռնեց և անկախություն կուզեր, 14 անգամ մարդ ղրկեց Ամերիկայի ետևեն՝ չեկավ, չեկավ առարկելով թե Մոնրոն պատվիրեր է տունեն դուրս չելնել։ Իսկ այսօր, երբ Անգլիան կկանչի Մոսուլի նավթը կիսելու՝ քրտնաթաթախ, ոտաբոբիկ, փանթալոնին կոճակները վեր ձգելով կվազե, դեմն ելած Մոնրոյի օրենքը ոտով գետինը գլորելով…
1922
***
Ինչ ուզում եք ասեք, ես այն հաստատ համոզմանն եմ, որ Իսպանիան գաղտնի առևտրով է զբաղվում։
Եթե ոչ, այդ ինչպես է, որ փառավոր է ապրում։
Ասում եմ, էլի, կամ գաղտնի առևտուր է անում, կամ մարմնավաճառությամբ է ապրում։
Փորթուգալիան իր աչքով տեսել է, որ գիշերները ամերիկյան ու անգլիական նավեր են մոտենում Իսպանիայի ափերին։ Ամերիկան հետը ռազմական դաշինք ունի, բայց չի հայտարարում։ Եվ առհասարակ նրա հետ վերաբերվում է որպես ապօրինի կնոջ։
…Դժվար ժամանակներ ենք ապրում. այնքան, որ պետություններն էլ սկսել են անպարկեշտ կյանքով ապրել։
***
Ամերիկան տենդագին ռազմական բազաներ է կառուցում օտարների հողում։
Այս եռանդով որ գնա, ոչ մի պետության այլևս արտաքնոցի տեղ չի թողնի և պետությունները ձեռքն իրենց խոնջանին՝ պիտի Ամերիկային դառնան և տեղ պահանջեն իրենց բնական կարիքները հոգալու համար։
Մի թերթի ասելով, Ամերիկան պատրաստվում է Սահարայում համաշխարհային արտաքնոց կառուցել։
Գեշ միտք չէ, իհարկե, բայց ես չեմ պատկերացնում, թե Նորվեգիան այդքան հեռավորությունից ինչպե՞ս պիտի օգտվի Ամերիկայի ստեղծած այդ բարիքներից։
***
ԱԶԳԵՐՈՒ ԼԻԳԱ
Երկու խոսք ալ սա հաստատության մասին ըսեմ։
Ի՞նչ է Ազգերու Լիգա։
Քաղաքական այն հարցերը, որ մեծ պետությունները 21 օր վրան նստելեն վերջ չեն թխսեր, այդ հարցերը կդնեն Ազգերու Լիգայի տակ։
Ի՞նչ է Ազգերու Լիգա։-»Կոմպրես», որ կդրվի դիվանագիտական վերքի մը վրա՝ զայն հավիտյանս չլուծելու համար։Անիկա ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պառավական դեղ, որուն կդիմեն բժիշկներեն հույսերնին կտրած հիվանդները։
Լիգան «սուրբ» մըն է, որուն կդիմեն անճարները…չբուժվելու համար։
Ի՞նչ է Ազգերու Լիգա։-
Ծանրություն մը՝ դրված դիվանագիտական թուղթերու վրա… որ քամին չտանի։
Լիգան այն բանքան է, ու երբ մեկը չուզենա իր պարտքը տալ, անոր վրա «փոլից» կքաշե։
Լիգան փայտե հրացան մըն է, որը ոչ մեկի չի վախեցներ։
Վերջապես Լիգան «Աշխատանքի Բորսա» մըն է, ուր կդիմեն խնդրատուներ, աշխատանք… չստանալու համար։
Ահա ինչ է Ազգերի Լիգա։
***
Թուրքիան ոչ թե մի ազգի, այլ համաշխարհային դահիճ է։
1960
Թուրքիան չարիք էր, երբ չկար բոլշևիզմը, բոլշևիկների աշխարհ գալուց հետո նա դարձավ «փոքրագույն չարիք»։
Որովհետև նա թուրքից ավելի անգութ կոտորեց հային, Շահ Աբասից ավելի անդարձ Սիբիր տեղահանեց հայ ընտանիքներ։
Մի գիշերվա մեջ տասներկու հազար հայ ընտանիքներ։
1960
Օրումս ես բարի ազգ կամ պետություն չեմ տեսել։ Մի պետություն, որ կահ-կարասի առած ժամանակը մի ավել աթոռ էլ գներ հյուրերի համար։ Ասեր՝ էս աթոռն էլ առնեմ, մի հարևան պետություն տունս մտնելիս ոտքի վրա չկանգնի։ Ո՛չ։ Այդպիսի բան չկա։ Հայ ազգը սա վեց հարյուր տարի ոտքի վրա է, ոչ մի մեծ պետություն աթոռ չառաջարկեց, թե ա՜յ տղա, առ նստիր։ Այն էլ իր սեփական հողի վրա։
1960
Երկուշաբթի 7.- Կարելի է ասել, որ հայ ազգը ներկայիս գոյություն չունի։ Նրա կեսը թուրքերը կոտորեցին 1915 թվին, մնացյալ կեսն էլ դաշնակ ու բոլշևիկ են, որոնք ավելի ոխերիմ են իրար, քան երբևիցե եղել են հայն ու թուրքը։
Ուրեմն, էլ ի՞նչ հայ ազգ։
***
Կոմունիստների աշխարհ գալուց հետո մարդկությունն էլ գոյություն չունի երկրագնդի վրա։ Այն բաժանված է երկու մասի, շատ շուտով այդ մասերն իրար կբնաջնջեն, ու վերջ մարդկությանը...
1960
Երկիր մը, ուր ապրելու բոլոր ճամբաները գոցված են` գեթ մահը պետք է դյուրին ըլլա։
Պետություն մը, որ գիտե սպանել` պիտի գիտնա նաև թաղել իր ժողովուրդը…
1928
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ
Պարտեզիս մեջ երկու հավ կուտի մը վրա կկռվեին. քաղաքացիական կռիվ, անշուշտ, վասնզի միևնույն ազ-գության պատկանող թռչուններ էին։ Ժամ մը ամբողջ դիտեցի մարտը, գիտնալու հա-մար, թե ի՞նչ կուսակցության կպատկանեին հակառակորդները, կամ ի՞նչ համոզում կպաշտպանեին, վասնզի կենդանի մը ինչքան ալ անպատկառ ըլլա` չի խոստովանի, որ կռիվը կուտի համար է։
1925
…Եթե կաթոլիկ հոգևորականությունը այնպես փակեր Գալիլեյի բերա-նը, ինչպես այսօր Կենտկոմը կփակե, հիմա ոչ թե երկիրը պիտի դառնար արևին շուր-ջը, այլ արևը պիտի շարունակեր պտտել երկրի բոլորտիքը։
1926
Ժողովուրդը այնպես կսիրե կառավարությանը, ինչպես կապիկները իրենց ձագերուն` կուզեն կուրծքին սեղմելով… մեռցնել։
1926
ï Լենինի «պատգամները» աղավաղեր են։ Ամեն մարդ մեկ տեսակ կհասկնա այլևս։
Պետք է նոր Լենին մը ծնվե, ու եթե կարելի է, այս անգամ կույսե մը…
1926
Երբ կառավարություն մը իր սկզբունքները պաշտոնի ու դրամի հա-մար վաճառքի կհանե, ըսել է բարոյական հոգեվարքը կապրե։
1926
Ապրիլի 1-ին կառավարությունը վերջապես ժողովրդի սուտ խոսելու պահանջի մասին էլ է հոգում։
Տարվա 364 օրը ինքն է ստախոսում, մի օր գեթ թողնում է ժողովրդին ստելու...
Ասում են Ստալինի դիակը զմռսել են, որ չփչանա։ Իզուր ծախս, անօգուտ չարչարանք։ Ես, որ սովետական իշխանության երեսուներեք տարիներում իբրև մարդ մեռած եմ, բոլորովին էլ չեմ փչացել և զմռսված էլ չեմ…
Լինի հանրապետություն, լինի միապետություն, երբ յուրաքանչյուր ոք իրավունք չունի իր բախտը տնօրինել իր ուզածին պես՝ դա բռնապետություն է։
Ի՞նչ է սոցիալիզմը՝ երջանիկ շղարշ, որի տակից պարզ երևում է մարդկությանը սպառնացող թշվառությունը։
Կոմունիստ պիտի դառնալ մանկական հասկում, երբ աշխարհ ճանաչեցիր, այլևս հնարավոր չէ։
Ամեն անգամ երբ հարցնում են ինձ սոցիալիզմի և կոմունիզմի տարբերության մասին՝ պատասխանում եմ.
-Սոցիալիզմը հարաբերում է կոմունիզմին այնպես՝ ինչպես հիվանդությունը՝ մահվան։ Սոցիալիզմում մարդիկ հիվանդանում են՝ կոմունիզմում մեռնում…
Ասեմ սոցիալիստական և սեփականատիրական կարգերի տարբերությունը։
Այնտեղ ուր մարդն աշխատում է միայն իր համար, նա գիշերը քուն չունի. գիշերը ծրագրում, ցերեկը գործադրում է. իսկ այնտեղ ուր մարդն աշխատում է ուրիշի համար, այնտեղ մարդը գիշերն էլ, ցերեկն էլ հավասարապես քնում է…
Իսկ եթե քունն էլ համարենք ժամանակավոր մահ, նշանակում է սոցիալիստական երկրում կյանք… գոյություն չունի։
Ռուսաստանը ինքը մի հիվանդ է այս րոպեիս։ Լենինը օպերացիա կատարեց վրան, աջ ու ձախ ոտների տեղը փոխեց ու գիպսի մեջ դրեց։ Սա քառասուներեք տարի գիպսի մեջ անշարժացած է այս լայնածավալ երկիրը։ Ասում են վեր պիտի կենա սոցիալիզմի ժամանակ քայլի, իսկ կոմունիզմին՝ վազի։
Խելքս չի կտրում, որ այս փոխս ընկած ոտներով որևէ արարած քայլի կամ վազի։
Եթե երկու անթացուպով իր ոտի վրա միայն կանգնի՝ դա էլ մեծ բան է։ Որովհետև այս օպերացիան միայն մարմնական չէ, սա նաև հոգեկան ու մտավոր օպերացիա է, երբ հիվանդի մտածողությունն էլ է քարացել։
Կառավարությունը պետք է մի անգամ ընդմիշտ համոզվի, որ կոմունիզմին մասնելու միակ ճանապարհը ուտելուց հրաժարվելն է։
Աշխատել, բայց չուտել։
-Ի՞նչ տարբերություն կա քրիստոնեության և սոցիալիզմի մեջ։
-Քրիստոնեությունը օդ է, իսկ սոցիալիզմը տորիչելյան դատարկութիուն։
Սոցիալիզմն էլ մի կրոն է ինչպես քրիստոնեությունը. տարբերությունը նրանում է միայն, որ քրիստոնյաները իրենց Աստծուն պաշտում են կամավոր, իսկ բոլշևիկները պաշտում են բռնի, մահվան սպառնալիքի տակ։
Ես, որ մի անկրոն մարդ եմ, էլի ծանր ու թեթև անելիս նախապատվությունը քրիստոնեությանն եմ տալիս որպես կամավորության վրա հիմնված կրոն։
Լավ է, որ մարդս կամավոր հիմար լինի, քան բռնի իմաստուն։
Եթե արվեստը ի սպաս դրվի որևէ անհատի, քաղաքական կուսակցության կամ պետության, այն կդադարի արվեստ լինելուց և կդառնա ապրելու գործիք քրիստոնյա տերտերների, սոցիալիստ առաջնորդների և ոճրագործ կառավարությաւնների։
Քրիստոնյա պետություն աշխարհիս երեսին գոյություն չունի, վասնզի պատահած չէ դեպք մը, որ պետություն մը հարևան պետության ապտակելուն, վերջինս դարձնե մյուս երեսը ապտակվելու։ Կառավարությունները անհատի նման երբեք չեն հարցներ աղջկա գեղեցկության մասին, այլ միայն հաստ ըլլա, երկար ըլլա, օժիտով ըլլա։ Մեկ խոսքով՝ «շահը» աղջկա զգեստով։
Իմ կյանքի նավը բոլշևիկյան խութին զարնվեցավ և խորտակվում է։ Բեռնաթափվել է պետք։ Ու ես ծովն եմ նետում ամենից առաջ իմ բոլոր իդեալները, ձգտումները, ընդունակությունները ու եռանդը։ Կտակիս մեջ ասում եմ.
-Մարդի՛կ, որքան ուժ ունեք հեռու փախեք կոմունիզմից. դա մարդկային բոլոր տեսակի ազատությունների դամբարան է։ Մարդը ծնվում է իր, և ոչ մասսայի համար։ Մասսան հիմար ոչխարի հոտ է ուժեղ անհատի ձեռքին։ Օրինակ՝ Լենինն ու Ստալինը։ Նրանք իրենց մեռած վիճակով անգամ ղեկավարում են մասսային։
Այնքան ոչխար է մասսան։
***
Կոմունիստները մարդու մտածողության ծառի բոլոր ճյուղերը կտրում ու նրանց տեղը պատվաստում են կոմունիզմի չոր շիվը, սկսում ջրել անվերջ ծառը և տակը նստած պտղի են սպասում։
Նրանք մոլեգին վերջ են տալիս աշխարհում գոյություն ունեցող բոլոր գաղափարներին և թողնում մեկը միայն մարդկային երջանկության համար, անգիտանալով, որ մարդն երջանիկ է այն ժամանակ միայն, երբ ազատ է մտածում։
Չե՞ք հավատում, հարցրեք մարդկությանը։
***
Լենինից առաջ կային միամիտ մարդիկ, ինչպես օրինակ Մարքսն ու Էնգելսը, սրանք հավատում էին սոցիալիզմի բերած բարիքներին, սակայն Լենինը իր գոյությամբ ցույց տվեց,որ սոցիալիզմը միայն գնդակահարություն է, ավեր ու արցունք, որ փոխանակ համայնավարության՝ անհատի բացարձակ բռնապետություն է։
***
Ես սկսել եմ լուրջ կերպով մտածել այն մասին, թե սոցիալիզմը մարդկանց գլխումն է գոյանում, թե մորուքում։
Նրա երեք ստեղծողներն էլ մորուքավոր են՝ Մարքս, Էնգելս, Լենին։
Մարքսի մորուքը խոմ տնաքանդություն է։
Էլի լավ է, որ Լենինը սոցիալիզմը «շինեց», եթե Էնգելսը շիներ կամ Մարքսը իրենց ահարկու մորուքներով, մարդիկ պիտի խճճվեին մեջը և հավիտյանս դուրս չգային։
Էլի Լենինը փառք է, փոքրիկ մորուք ունի, համենայնդեպս մարդկությունը հույս ունի մի օր ազատվել նրանից։
Հետաքրքիր է, եթե մի մարդասեր սափրիչ իր ժամանակին սափրեր երեքի էլ մորուքները, մենք այս օրին կընկնեի՞նք, թե՞ ոչ...
***
Իդեալը գեղեցիկ է, բայց մեջը փուչ։ Մարդկության այն մասը, որին չբավարարեց այս իդեալը, սկսեց այլ իդեալներ որոնել կյանքում և իր որոնումների մեջ այնքան փոքրացավ, որ հասավ մինչև... սոցիալիզմ։
Այսինքն, եթե ես ու դու հավասարապես կուշտ ենք՝ ուրեմն երջանիկ ենք։ Այս տեսանկյունով՝ աշխարհում երջանիկ են այն ավանակները միայն, որոնք ընկած են առվույտի արտի մեջ և ուտում են ըստ իրենց ստամոքսի տարողության։ Եվ մարդկանցից էլ նրանք միայն, որոնք ընկած են անծայրածիր խոհանոցում։
Հարց. ներկա կապիտալիստը, որ հասել է արդեն այդ ստամոքսային իդեալին, երջանիկ զգո՞ւմ է իրեն արդյոք։
Բոլորովին։
Ամենադժբախտ մարդը։
Նա գիշեր ցերեկ տանջվում է այն ցավով, թե ի՞նչ անի, որ իր ստեղծած բոլոր բարիքները ինքը միայն ուտի ու բախվում է անհաղթահարելի արգելքի՝ իր ստամոքսը փոքր, իր բարիքները անծայր։
Բարդ հասկացություն է երջանկությունը, շատ բարդ։
Երջանկությունը շաքար չի, որ ճակնդեղով միայն շինվի։
Երջանկությունը մեղր է, որի համար մեղուն աշխարհի բոլոր ծաղիկների վրա է թառում, այն պատրաստելու համար։
***
Ժողովո՛ւրդ։ Ես սա քառասունչորս տարի սոցիալիզմի դեմ պայքարելով գնում եմ դեպի կապիտալիզմ՝ դուք էլ ետևս ընկած հետևում եք ինձ։
Բայց այսօր մի վատ բան լսեցի։
Ասում են, որ կապիտալիզմն էլ է ճնշում անհատի ազատությունը։
Ասում են՝ սոցիալիզմը սրով է հպատակեցնում մարդկանց, իսկ կապիտալիզմը՝ փողով։ Այս պայմաններում դեպի կապիտալիզմ գնալը նշանակում է ջրից դուրս գալ, ընկնել ջրհեղեղ։
Իսկ աշխարհում այս երկու սիստեմներից զատ ուրիշ չկա, ի՞նչ անել։
Հայտարարում եմ.
Ժողովուրդ, մեր նավը փշրվեց, ու մենք գնում ենք ջրի տակ։ Ով կարող է, թող մի աշխարհայացքի բեկորի ձեռքը ձգած՝ իր կյանքն ազատի։ Ես լողում եմ դեպի Ռոբինզոնի կղզին։
***
Գաղափար ասածդ երեխայի նման մի բան է, միշտ պիտի գրկումդ պահած՝ սիրես։ Չի մեծանում բոլորովին, ինչքան էլ տարիքն առնի, ատամ չի հանի ու չի քայլի։
Սոցիալիզմը, որ աշխարհի ամենասիրելի գաղափարներից մեկն է, Լենինը հիմարություն ունեցավ գրկիցը վար բերել և ձռներիցը բռնած քայլեցնել Ռուսաստանի մեջ։
Ափսո՜ս, սոցիալիզմի գաղափարը, որքա՜ն սիրելի էր, երբ անհասանելի էր, սակայն, որքա՜ն զզվելի դարձավ երբ «հասանք»։
Այժմ ամենայն իրավամբ ես ասում եմ սոցիալիզմին.
- Գնա՛ մեռիր, արի սիրեմ...
***
«Մարդասիրությունը» ավերներ է գործում ավելի, երբ մարդը դավանում է սոցիալիզմը՝ այդ օդից կախված վարդապետությունը, որն իր ծնված օրից աշխատում է ոտը գետնին դնել ու չի հաջողվում։
Մեր սոցիալիստական երկրում մարդիկ խոսքով մի թեյի գդալ փող են մուծում պետական բյուջեն՝ գործով մի դույլ գողանում։
Խոսքով եղբայրություն են քարոզում, գործով մտնում են տներն, «եղբայրներին» գնդակահարում կամ 25 տարով Սիբիր տաժանակրության ուղարկում ու տիրանում իրենց «եղբայրների» կանանց։
Եվ ասեմ ընդհանրապես, ոչ մի վարդապետություն ցայսօր գործը խոսքից չի հեռացրել ինչքան այս անիծյալ սոցիալիզմը։
***
Այս երկիրը (Ռուսաստանը), ի սկզբանե, աշխարհագրական տեսակետից արդեն ցուրտ էր, կոմունիզմն էլ տվեց վրան՝ ժողովուրդը մեկ անգամից սառավ կպավ գետնին։
Կոչվում է «բանվորագյուղացիական» կառավարություն, բայց այդպես չէ։ Այս ընդարձակածավալ երկրում ապրում է միայն մի մարդ, որը կոչվում է «առաջնորդ»։ Մնացած դասակարգերը ծառայում են որպես փռվածքներ երկրի ցուրտ հատակին։
Առաջնորդը (որ ինքն էլ չի իմանաում, թե ո՞ւր է գնում) գետնին փռում է նախևառաջ բանվոր դասակարգին, վրան՝ գյուղացիությանը, հետո ինտելիգենցիային ու վեր կենում նստում վրան՝ կռնակը տված բարձին, ղայլանը բերանին։ Կլանում է երկրի ողջ բարիքը, սոցիալիզմը ջրի մեջ կլկլացնում է ու ծուխը բերանից դուրս թողնում։
1960
Միշտ ու ամեն տեղ միևնույն հետևանքները միևնույն պատ-ճառեն հառաջ կուգան։
Եթե մեր «անկուսակցական» ինտելիգենցիան անմի-ջապես ծունկի չի գար կոմունիստական կուռքի առաջ և համառեր այնպես, ինչպես Գրիգոր Լուսավորիչը համառեցավ Տրդատին ժամանակ, անկասկած Լուսավորչին նման գլխիվայր պիտի կախվեր, հետույքին ձագար դրվեր և քացախ ընդուներ իր ներ-սի դին։
Ո՞րն է խելոքությունը, եթե հարցնես.
– Հարկա՜վ, մեր ինտելի-գենտներու ըրածը։ Գաղափարը ի՞նչ արժե հիմա, հետույքը պետք է փրկել, հե-տո՜ւյքը։
1928
Ընտրություն
Նախնի բռնավորներուն եւ միապետներուն Աստվածը վերեն կկախեր մեր գլխուն, որ կառավարեին։
Ան ատենները այդ երեւույթը կորակեինք իբրեւ անլուր բռնություն հանդեպ մարդկային սրբազան իրավունքի։
Սակայն, ո~վ կերեւակայեր, որ պիտի գա ժամանակ մը , երբ մարդիկ իրենք պիտի «ընտրեին» իրենց բռնավորները։
Ցարը մեզի կապտակեր իր ձեռներովը ու մենք կբողոքեինք։
Ի՞նչ պիտի ընենք հիմա, երբ մեզի կստիպեն ապտակել մեզի մեր իսկ ձեռներով…
Ուրիշ կերպ անկարող եմ որակել «ընտրություն» մը, որ կառավարությունը կընտրե ու ժողովրդյան բռնի կքաշե մատ բարձրացնելու։
… Երանի~ անոր այս երկրին մեջ, որուն մատը կտրված է կամ բազուկը գոսացած։
Անոնք են միակ «մարդը»։
1928
***
Արդյոք մարդու էության մեջ կա՞ ազատության տենչ։ Ո՛չ։ Կա ստրկության տենչ։ Ապացույցն այն, որ ազգերը, ազատվելով միապետական բռնակալ լծից, դառնում են հանրապետական, ու իրենք կամովին իրենց գլխին մի բռնակալ են դնում՝ այն անվանելով «նախագահ»։
Ուրեմն, ավելի վատ։ Միապետության ժամանակ ազգը կարող էր արդարանալ, թե բռնապետը նստել է իր կամքին հակառակ. հիմա՞ ինչով պիտի արդարանա։
***
Երբ հյուր ես գնում բարեկամիդ տուն, երբեք չես ասի՝ ինձ այս տվեք, ինձ այն տվեք ուտելու։ Սուս ու փուս կնստես ճաշի, սեղանին ինչ հրամցնեն՝ այն կուտես։ Այսպես է քաղաքավարության օրենքը։
Երբ փողոցում տեսնես մի գեղեցիկ կին, երբեք նրան չես ասի՝ «ինձ սիրիր», այլ ընդհակառակը, կասես՝ «ես քեզ սիրում եմ»։ Այդ էլ է պահանջում քաղաքավարությունը։
Եթե սովետական գրող չես, այլ սովորական, մարդավարի գրող, երբեք չես բռնի քննադատի կոկորդից, թե ինձ շեփորիր ու ներբողներ հյուսիր իմ գրքի մասին, այլ սուս ու փուս գրվածքը կդնես իր առջև, կասես.
-Դու ու քո խիղճը, ինչ գնահատական ուզում ես տուր։
Այս բոլորը պահանջում է քաղաքավարությունը մեր առօրյա կենցաղում։
Իսկ երբ մտնում ենք քաղաքական կյանքը, այնտեղ արդեն պատկերը փոխվում է։
Սոցիալիստական աշխարհում ընտրությունների ժամանակ թեկնածուն ատրճանակը ընտրողի կրծքին ուղղած ասում է. «ինձ ընտրիր, թե չէ կրակեցի»։
Կապիտալիստական երկրում ընտրելիները ժողովրդին սուտ ու փուտ խոստումներ են տալիս, բարեկամաբար նրա ձեռքն են սեղմում, տրամվայի մեջ վեր են կենում, իրենց տեղը ժողովրդին են տալիս, խոլվաթ տեղ մի բաժակ օղի են առաջարկում, վերցնում ընտրողի երեխային գիրկն ու համբուրում, թշին զարնում ու «ջանիկ» ասում, վերջապես ոտքն են ընկնում, աղաչում, պաղատում, որ քվեն իրենց տան։
Հարց։ Ինչու՞ այսպիսի դժվարություններով ընտրվել են ուզում թեկնածուները. ընտրվում են ժողովրդի՞ն օգուտ տալու համար, թե՞ իրենց։
Ես կարծում եմ իրենց։
Որովհետև տեսնված չէ, որ անցորդը փողոցում նստած մուրացիկին խնդրի, աղաչի, որ իրենից մի ողորմություն ընդունի, ընդհակառակն, ինքն է պաղատում և ընդունելիս էլ անվերջանալի օրհնություններ է թափում անցորդի գլխին։
Եթե թեկնածուները ժողովրդի բարիքի համար են կամենում ընտրվել, ինչու՞ ուրեմն չեն սպասում, որ ընտրողները գան իրենց աղաչեն-պաղատեն։
Պարզ է, չէ՞։ Նշանակում է թեկնածուները պարզապես ասում են ընտրողներին.-մի փոքր ծովեք, նստեմ ձեր կռնակին, ուտեմ-խմեմ, ման գամ աշխարհում։
Ի՞նչ եմ ուզում սրանով ասել։
Սրանով ուզում եմ ասել, որ աշխարհում որևէ տերև, որ շարժվում է, այդ անձնական շահի համար է լինում, չլիներ անձնական շահ՝ տերևն հավետ անշարժացած կկախվեր ծառից, ինչպես Մարքսի դոգմաներն են կախված Լենինի շուրթերից։
***
Լսել էինք, որ կաթը առանց մերանի հաճախ ինքնիրեն կկտրվի մածուն կդառնա, բայց չէինք լսել, որ կառավարությունն էլ առանց ժողովրդի «ընտրած» պատգամավորների ինքնիրեն կարող է … կազմվել։
***
Իսկական սերը երևան է գալիս ամուսնության մեջ՝ վերմակի տակ, իսկ քաղաքական կյանքում գաղտնի քվեարկության ժամանակ։
Մեր պետական քվեարկությունը թեև «գաղտնի» է կոչվում, բայց քաղաքացին ու պետությունը «պառկում» են ապակյա վերմակի տակ...
Այդ պատճառով էլ «կանգում» տեղի չի ունենում, և մերձեցումը դառնում է անպտուղ։
***
Հանրապետական երկրներում էն որ նախագահի թեկնածուն ընկնում է ընտրողի ետևից աղաչանք պաղատանք է անում, սոտումուտ խոստումներ է տալիս
ժողովրդի ոտքն է համբուրում, որ ընտրվի. էդ հո նրա համար չի, որ ուզում է ժողովրդի հոգսը իր շալակը վերցնել։Էդ նրա համար է, որ ինքն է ուզում ելնել ժողովրդի շալակը՝ իշխանություն ձեռք բերել, ուտել, խմել, արտասահմանում պտուտ գալ։
***
Մեզ մոտ կառավարությունը պետք է ընտրվի ժողովրդի քվեով։ Եվ երբ վերջինս տեսնի իր խփած մեխը ծուռ գնաց, անմիջապես ձեռքի աքցանով քաշի հանի և նոր մեխ խփի։ Սակայն մեզ մոտ կառավարությունը ինքն իր ձեռքով «մեխն» խփում է ժողովրդի գլխին ու ոչ մի աքցան չի տալիս նրա ձեռքը երբևիցե այդ իսկապես ծռված «մեխը» հանելու համար։
***
Չորսը տարին լրացավ, ու այսօր դարձյալ պետական ընտրություններ են մեզ մոտ։
Մի ընտրություն, երբ ոչ մի իշխանավոր իր տեղից չի շարժվում։ Աթոռից մի վայրկյանով բարձրանում ու էլի նույն աթոռին նստում։
Երբ այդ այդպես է, զարմանում եմ, ի՞նչ կարիք կա անհանգստացնել մեր ղեկավարներին։ Հազիվ են տեղները տաքացրել, թող նստեն, էլի։
***
Մեզ մոտ մի ճաշարան կա, որ ամենայն օր ավելացած ճաշերը տաքացնում է ու հաջորդ օր դնում հաճախորդների առջև։
Մեր ընտրություններին եթե գեթ ադքանն անեին՝ էլի ես շնորհակալ պիտի լինեի։ Մեր ընտրությունները այդքան էլ չեն անում. հին կառավարությունը պաղ-պաղ մյուս օր նորից դնում են «ընտրողների» առջև…
***
Զարմանալի կերպով մեր կառավարության ընտրությունները համընկնում են տարվա այն մասին,երբ էգ կատուները կտուրները ելած, բեղմնավորող որձեր են փնտրում։
Կատուները անտանելի մլավում են կտուրներում. ընտրողները՝ թերթերում և ժողովներում։
Մեկը ամուսին է փնտրում, մյուսը՝ իշխանություն։
Միակ տարբերությունը, որ գոյություն ունի այս երկու տեսակ ընտրողների մեջ, այդ այն է, որ կատուն բեղմնավորվելով երբեք անցյալ տարվա ձագը նորից չի ծնում, իսկ կառավարական ընտրությունը միշտ միևնույն է ծնում։
Ու չեմ հասկանում, որ եթե առաջուց նախատեսված է ծնվելիք «կատուն»՝ էլ ի՞նչ կարիք կա համաժողովրդական մլավոցի։
***
Ձեզ մի բան ասե՜մ, ընտրովի կառավարությունները գլխացավանք բաներ են։
Ափսոս չի՞ թագավորությունը։ Առանց «պերեսադկայի» գնացք է, նստիր ու քշիր մինչև աշխարհի ծայրը։ Իսկ հանրապետությունը՝ չէ. տեղի անտեղի մեկ էլ տեսար կառավարությունն ընկավ ու երկրին որբևայրի կնոջ վիճակին ենթարկեց. ոչ կարող է մի այլ պետության հետ առևտուր անել, ոչ պատերազմել։ Պիտի նստի իր երկրորդ մարդուն սպասի, որ գործառնության անցնի։
Միայն ես չեմ հասկանում մի բան։
Թագավորը իր իշխանությունը ստանում է Աստծուծ և ժառանգաբար իշխում է ժողովրդին։ Նոր անկախացած,նորաստեղծ պետությունը, որ չունի թագավորի «սերմ» ինչպե՞ս է թագավոր աճեցնում իր երկրում։ Արդյո՞ք հարևան թագավորությունից «շիվ» է բերում ու պատվաստում իր մի «վայրնի» քաղաքացու վրա…
Ինչպես ասացի՝ չեմ հասկանում։
***
Ի՞նչ տեսակ կառավարություններ են լինում աշխարհում։
Զանազան։ Կա միապետություն։ Այստեղ թագավորը վերցնում է մի կին և դառնալով իր ժողովրդին ասում է.
-Ժողովո՛ւրդ, ահա այս կինն առնում և պառկում եմ, թե ինչ տղա դուրս կգա՝ չգիտեմ։ Ձեր բախտը։ Կարող է շատ խելացի թագավոր լինել, կարող է կապելու գիժ ծնվել. դուք անխոս պարտավոր եք հպատակվել նրան մինչև նրա մահը։
Դրան հակառակ՝ կա հանրապետություն։ Այնտեղ երկրի ամենախելացի մարդուն ընտրում են իրենց ղեկավար ընդամենը չորս տարով, այդ ժամանակամիջոցում եթե իրեն չարդարացրեց՝ նրա տեղը մի ուրիշին կընտրեն։ Այնպես որ այդ ղեկավարի սրտում միշտ ահն է նստած։
Այն պետական ղեկավարները, որոնք ժողովրդի ազատ կամքով են ընտրվում, նման են այն ծառին, որ կուտից է աճել ու պահպանել իր ցեղական անխառն առանձնահատկությունները։
Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո, սովետական երկրում առաջ եկավ պետական բոլորովին նոր տեսակ։
Դրանք ոչ թե աճում էին սերմից այլ պատվաստովի կառավարություններ էին։ Մոսկվան կտրում էր այդ կառավարությունների գլուխները և իր կոմունիստական գործարանում պատրաստված գլուխներ էր պատվաստում՝ մեջը լիքը սոցիալիզմ։ Պատահում էր, որ այդ գործարանային, ինդուստրիալ գլուխները իսկի տվյալ ազգությանն էլ չէին պատկանում։
Այս արհեստական գլուխները «նոր լիցք» ստանալու համար տարին մի քանի անգամ Մոսկվա պիտի բարձրանան, ինչպես Մովսեսը Սինա լեռ, կոմունիզմի աստծուց պատվիրաններ ստանալու համար։
Նման պարագաներում ժողովուրդը մնում է անգլուխ, և պետական ապարատը կանգ է առնում՝ չիմանալով որ կողմը շարժվել։ Ու որպեսզի նման անպատեհությունից զերծ մնան այս պատվաստովի պետությունները, պետք է այնպիսի երկար վիզ ունենան, որ առանց տեղիցը շարժվելու իրենց գլուխները Մոսկվա պարզեն, առանց երկրից կտրվելու։
Կարևորն այս գլուխներն են, ժողովուրդը ձևական բան է և կարող է նույնիսկ գոյություն չունենալ։ Եթե մարմնի կարևոր մասը ստամոքսն է՝ այդ ստամոքսը գտնվում է գլուխների մեջ, որովհետև ժողովուրդը ոչինչ չունի ուտելու։ Նրա ունեցած ստամոքսը մի սովետական ակումբ է, որ իր օրում հաճախորդի երես չի տեսել։
Մոսկվան մի քսանի չափ այսպիսի պետությոններ ունի, որոնցից յուրաքանչյուրի համար երկուական սաղ գլուխ է պահում իր պահեստում, փչանալիս փոխնեփոխ գործածելու համար։
***
Հակոբ Պարոնյանը մի տեղ ասում է.»Ադրիանապոլսո գավառական ժողովն ընտրվեցավ տեղվույն գավառական ժողովեն»։
Այս որակումն եթե չափազանցություն է հիշյալ գավառական ժողովի հասցեին ուղղված, ապա շատ պակաս պիտի գա, եթե Պարոնյանի այդ դիտողությունը վերցնենք մեր կառավարությանն ուղղենք։ Որովհետև մեզ մոտ կառավարությունը ժողովրդին նեղություն չտալու համար մեն մենակ ինքն իրեն ընտրում է։
Ամենափափկանկատ բեռնակիրն անգամ իր նեղ րոպեին անցորդին կանչում է բեռը շալակը տալու, բայց մեր կառավարությունը ամենևին չի կանչում իր ժողովրդին իշխանության բեռն իր կռնակը դնելու։
Եվ մենք դեռ քննադատում ենք նման կառավարությանը…
***
Կառավարությունը երկրի կեղևն է, ժողովուրդը՝ միջուկը։ Ինչպես ծառը։
Երբ երկիրը հանրապետական է, աճելիս մի խավ պետությունն է հաստանում, մի խավ՝ ժողովուրդը։
Իսկ եթե կառավարությունը բռնակալ է և հաստանում է միայն ինքը ի հաշիվ իր ժողովրդի, առաջ է գալիս անջատում, և շարժումներն այլևս չեն ներդաշնակում իրար։
Այն ժամանակ, երբ կառավարությունը քրքջում է՝ ժողովուրդը դառը հեծկլտում է ու արցունք թափում։
Ինչ արագությամբ կառավարությունը դեպի երջանկություն է սուրում, նույն արագությամբ ժողովուրդը դեպի թշվառություն է գլորվում։
Ու այս հակադիր ճանապարհներում դեմ դեմի գալով, անգամ առանց բարևի անցնում են իրար կողքով անտես, անճանաչ, անգամ որպես թշնամի։
Տեսե՞լ եք կաթվածահար մարդու կերպարանքը, որ երբ կամենում է ծիծաղել՝ արցունք է թափում աչքերից, երբ կամենում է լաց լինել՝ ժպիտ է փայլում երեսին։
Այդ կաթվածահարը մեր պետությունն է ահավասիկ։
***
Ուզում եմ մեծ տղայիս պսակել։ Ասում եմ՝ անցյալ տարի ես գյուղում մի աղջիկ եմ տեսել, շատ հավանել, ուզում եմ բերել քեզ կնության, ի՞նչ ես ասում, ա՛լ բալա։
Ասում է, ա՜յ հայրիկ, ես ինչպե՞ս համաձայնություն տամ առանց աղջկան տեսնելու։ Սա կյանքի խնդիր է, մեկ էլ տեսար չհավանեցի, ու իմ կյանքը տառապանք դառնա։
Ոչ մի տառապանք էլ չի դառնա,- ասում եմ,- հնում երբեք ամուսնացողը իր կնկա երեսը չի տեսել։ Տղայի ծնողները ընտրել են՝ տղան ամուսնացել է ու սիրել։ Ներկայիս դա գոյություն ունի մեր կառավարության սիստեմում. ժողովորդն իր դեպուտատին ընտրում է առանց երեսը տեսնելու։ Պետական դժբախտություն պատահե՞լ է մինչև օրս։ Երբե՛ք։ Ժողովրդի երեսը չտեսած դեպուտատները հավաքվում, կառավարություն են կազմում և կառավարում իրենց երեսը չտեսած ժողովրդին՝ և շատ էլ սիրում են իրար։ Ի՞նչ տառապանքի մասին է խոսքը։Թերթերում չե՞ս կարդում, որ մեր ժողովուրդն ամենաերջանիկն է աշխարհում։
-Էհե՜,-ասում է որդիս, եթե մեր ժողովրդի պես պիտի երջանիկ լինեմ՝ չուզեցի քո ընտրած աղջիկը։
-Ո՛չ, ես մինչև աղջկան չտեսնեմ, չհավանեմ, չեմ առնի։
Ես սկսում եմ կատակել հետը։
-Ա՜յ տղա, նշանակում է դու կողմնակից ես ընտրական բուրժուական սիստեմին։ Այնտեղ, արտասահմանում ընտրողներն ու ընտրվողները իրար ուզում են ճանաչել նրա համար, որովհետև փոխադարձ վստահություն գոյություն չունի նրանց միջև. վեր կենանք մե՞նք էլ կասկածենք մեր դեպուտատներին։ Տարիներ առաջ,ընդունելով մեր կառավարությունը, երդվել ենք մի բարձի ծերանալ հետը, և եթե վերջինս կուրանա, կաղանա՝ «տեր» լինենք։ Հիմա՝ կառավարությունը կուրացել է, չի տեսնում, որ իր ընտրած ճանապարհը դեպի կործանում է տանում ժողովրդին և կաղացել է՝ ոչ մի ուղիղ քայլ չառնելով. ի՞նչ ես ասում հիմա, վեր կենանք խաչով, ավետարանով մեր տված երդումը դրժե՞նք։ Ես այդ բանը չեմ անի։ Նա իմ վստահած կառավարությունն է և ինձ համար բոլորովին հետաքրքիր չէ, թե ո՞վ է նստած այնտեղ։ Մինչև անգամ չեմ հետաքրքրվում, թե մարդ կա՞ այնտեղ, թե՞ դատարկ է։ Է՛, կառավարություն է, կարող է մի ամսով կամ մի տարով արձակուրդ գնացած լինի Հնդկաստան, կամ՝ իսկի արձակուրդ էլ չի գնացել, հենց ուղղակի մեռել է. պիտի վեր կենամ նոր կառավարությո՞ւն ընտրեմ։ Երբե՛ք, իմ վստահած կառավարության դատարկ տեղը ես ուրիշի լիքը տեղի հետ չեմ փոխի։ Ճշմարիտ է, եկեղեցին մարդկանց պսակելիս պարտադրում է կաղ ու կույր ամուսնուն տեր կանգնել հետագայում ու չի շեշտել նաև, որ տեր պիտի կանգնի իր մեռած ամուսնուն, բայց այն ժամանակները մեռած մարդը այլևս դեր չէր խաղում աշխարհում։ Իսկ այլ է հիմա։
Տե՛ս, կոմունիզմին, որ մեռած գաղափար է՝ ինչպե՜ս ալեկոծում է ողջ աշխարհը…
ԹՈւՐՔԱՀԱՅ ՄԻՈւԹՅՈւՆՆԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆԻՆ ՄԵՋ
Սխալ է այն կարծիքը, որ յուրաքանչյուր նոր ծնունդ մը արդյունք է սիրո, վասնզի Երեւանին մեջ օրական տասնյակ մը միություններ կծնին, որ ոչ թե սիրո, այլ ատելության պտուղներ են։ Այսպես, օրինակ, դեպի Ուուցչական միությունն ունեցած ատելությունը ծնավ Գրասիրաց միություն. դեպի առաջին Գրասիրացին եղած հակակրանքը ծնավ երկրորդ Գրասիրաց մը։ Առ տղամարդիկ ունեցած ատելությունը ծնավ Կանանց միություն. աս Կանանց միությունը երկնելով, իր հերթին ծնավ երկրորդ Կանանց միություն մը։ Արեւմտահային հանդեպ զգացած ատելությունը ծնավ Ալաշկերտցիական միություն, ասիկա ալ նույն ամսին արբունքի գալով, ծնավ Տարոն-Տուրուբերան ընկերությունը։ Դեպ այս ընկերությունն ունեցած չկամությունը ծնավ Պաշտոնեից միությունը։ Այնուհետեւ կազմվեցավ Միություն մը արհեստավորաց համար, Միություն մը մանր առեւտրականաց գոյությունն ապահովող եւ այլն։ Ու եթե աս եռանդով շարունակվելու ըլլա, պետք չկա կասկածելու, որ պիտի կազմվի միություն մը, որ ոտանավորը սիրե լոկ, միություն մը, որ ախորժե ոտանավորեն ու արձակեն հավասարաչափ, միություն մը, որ ածականը նախադաս գործածե, միություն մը, որ հետադաս, միություն մը, որ իր նիստերը շաբաթ օրերը գումարելու հարմար տեսնե, միություն մը, որ եթե երկուշաբթի չըլլա, իսպառ հրաժարյալ սեպե ինքզինքը։
Սա ընկերություններն ու միություններն այնքան մոտիկ կապրին, կողք-կողքի, որ եթե միություններեն մեկը քթախոտին տուփը բանալու ըլլա, հանուր փռնգտոցը պիտի բռնե բոլոր Երեւանի միությունները։ Եթե կարճահասակ մեկը սայթաքելով գետին փռվելու ըլլա, աս ընկերություններեն երեքին կրնա տակը ճմլել։ Ու եթե բարկացած ես եւ կնկադ քանի մը խոսք ուղղելու համար մեծկակ քայլերով տուն կաճապարես, գիտցիր, որ յուրաքանչյուր քայլիդ` հինգ միության գրասենյակին դուռնեն կանցնիս… Հոս, ահավասիկ պետք է փնտրել այն բանին պատճառը, թե ինչպե՞ս կըլլա, որ տասներեք հոգիանոց ժողովի մեջ տասնյոթ ընկերության ներկայացուցիչներ կրնան գտնվիլ միաժամանակ։
«Հայաստանն ուներ 100 հազար քառակուսի կիլոմետր տարածություն եւ 200 հազար ընկերություն… բնակիչ, - պիտի գրե մեր մասին ապագա պատմիչը անշուշտ եւ պիտի հավելու,- հայերը զարմանալի բազմածին ազգ մը եղած են, օրական միջին թվով ծնած են մեկ մանուկ, երկու միություն»։
Կարծիքներ կային, որպես թե սա միությունները կազմված են նպաստի շուրջը եւ նպաստը դադրելով ընկերություններն ալ պիտի լուծվին, սակայն այս հիպոթեզը չարդարացավ անով, որ մինչ պետական նպաստը 50 տոկոսով կրճատվեց, ընկերությունները 10 տոկոսով կավելանան դեռեւս։
Ժողովներն են այս ընկերությանց գործունեության միակ ասպարեզը եւ «ձայնն» է միակ գործիքը։
Մի ամսվա աղմուկ-աղաղակից հետո այսօր վերջապես ընտրվեցին մեր ժողովրդական դատավորները։
Այս ընտրությանը, սակայն, մասնակցեցին բոլորը, բացի... ընտրողներից ու ընտրվողից։
Այսպես հեշտ են կատարվում մեզ մոտ բոլոր տեսակի ընտրությունները։
Ինչպես վարժ վիրահատը հանում է կույր աղիքն առանց նեղություն տալու հիվանդին, այնպես էլ մեր կառավարությունը կույր աղիքը պատվաստում է ժողովրդին, առանց ընտրողին ու ընտրվողին որևէ ցավ պատճառելու։
Ինչպես կատուները փուչ ընկույզի հետ ավելի երկար են խաղում՝ քան լիքի, այնպես էլ կառավարությունն ամիսներով ռեկլամում ու թմբկահարում է այն ընտրությունները, որոնք ժողովրդի սրտին ոչինչ չեն ասում, ավելորդ են, նվաստացուցիչ և անբովանդակ։
1960
Դեմոկրատական ներկա դարում ատոմային ռումբը ազատ ընտրությունն է և ոչ թե Ռուսաստանից բերած զենքը։ Ռուսաստանից բերած զենքով ինչ էլ ձեռք բերես՝ Ռուսաստանինն է, Գերմանիայի՞ն ինչ։
Քաղաքացի՛ք, դեպի քվեատուփ, ընտրելու արդեն նախապես ընտրվածը։
Փողոցներու պատերին կախված է ձայնազուրկներու ցանկը։ Անոնց իրավունք է վերապահված բողոքելու ձայնազրկության հա-մար։
Իրավունք մը, որմե ոչ ոք կուզե օգտվել։
1926
Ընտրական թերթիկներ, հրավիրատոմսեր, բացատրական հոդվածներ, կոչեր, դիմումներ ձյունի առատությամբ կտեղան ժողովուրդի գլխին, որ ձայն տան... Ա՜խ, որքան կուզեի առնեին ինձմե ձայնս, տանեին և ում ուզենային տային: Միայն ես չտեսնեի: Ես մեկ նավ նստել չեմ կրնար, մեկ ալ մեր «ընտրությանը» մասնակցել: Անմիջապես սիրտս կթափի... Լեռ Կամսար
Կ Ի Ն
«Կնոջ մասին մի գրող շատ ճիշտ բան է ասել։
Ասում է՝ կինը նման է Պիզայի աշտարակին, ծռվում է դեպի քեզ, բայց հեշտությամբ չի փուլ գալիս վրադ։
Բայց ճիշտ է նաև այն, որ եթե մի անգամ փուլ եկավ վրադ, էլ հավիտյանս դուրս չես գա տակիցը՝ կյանքդ կխորտակվի»։
Կինը կրակ է։ Քանի չես ամուսնացել, մրսում ես, ամուսնանալուց հետո էլ այրվում ես։ Մարդը, որ մինչեւ օրս կանգուն է մնացել, այդ նրանից է, որ կինը նահապետական զենքով է կռվում մարդու դեմ. երբ ատոմային զենք ձեռք ձգի՝
Մնաս բարով մարդկություն...
Ամուսնությունը ներկայումս շատ, շատ է հեշտացել։ Առաջները մարդ ու կին միանում էին մեխերով. հիմա՝ պետլի է, երբ ուզենան կանջատվեն։
Առաջները կինը, լինելով անաշխատ, մեծ ծանրություն էր մարդու ուսին։ Հիմա կին կա, որ մարդուց ավելի է փող ստանում եւ այնքան թեթեւ է, որ հաճախ մարդը, տարիներով գնալով, նոր, հանկարծ է իմանում, որ իր ուսերին... կին չկա։
Ես, որ փիլիսոփա եմ, այդ ոչ թե շատ խելք ունենալուցս է, այլ կյանքում լիաթոք չապրելուց։
Եթե աջ կողմից ինձ մի կին քաշեր, ձախ կողմից մյուսը, եւ ես միջոց չունենայի նրանց հասնելու, ի՞նչ գործս էր աշխարհի մասին մտածել եւ մարդկանց գործին միջամտել։
Կորչի աշխարհն էլ, մարդն էլ։ Ինձ կին է հարկավոր։
Կռիվն իր տեղը, բայց ես ու կինս արդեն ծերացել ենք եւ շատ հաճախ նստում ենք ու իրար հետ այսպիսի զրույցներ ունենում։
-Կնիկ,-ասում եմ,- վաղ մյուս օր կմեռնենք ու թաղման ծախս չունենք։
-Դու գրող մարդ ես, քեզ պետությունը իր ծախսովը փառավոր կթաղի։
-Եթե իմանամ, որ պետությունը ինձ պիտի թաղի, այն էլ փառավոր, ես այլեւս չեմ մեռնի։ Մեր եղած չեղածը հավաքենք, դու մեռիր, մինչեւ տեսնեմ ես ի՞նչ պիտի անեմ։
-Ինչո՞ւ, քա։
-Ա՜յ կնիկ, գիժ խոմ չե՞ս։ Ես իմ ողջ կյանքում աշխատել եմ այնպիսի դիրք բռնել, որ կառավարությունը իմ անունը չտա, հիմա թույլ տամ, որ մեռնելուցս հետո ինձ մեծարի՞։
Ի՞նչ կասի ժողովուրդն իմ մասին։ Չի՞ ասի՝ այս մարդը իր կենդանությանը
պայքարեց կոմունիզմի դեմ, մեռնելուց հետո զիջեց եւ ընդունեց նրա մեծարանքը։
-Մեռնելուց հետո ինչ կուզեն ասեն։ Մահվանիցդ հետո դու կարող ես մինչեւ անգամ մտնել կոմունիստսկան կուսակցության շարքը։
-Ա՛յ կնիկ, հերիք է հիմար բան խոսես. մեռնողը գերեզմանը թողած նրանց
շա՞րքը կմտնի...
Երբ բռնությունը դռնով ներս մտնի, սերը պատուհանից դուրս կփախչի։
Կնոջս մասին հաստատ տեղեկություն ունեմ, որ նա ինտիմ կապ ունի մեր հարեւան Գրիգորի հետ։ Բոլոր հարմարությունն ունեմ այս գիշեր կնոջս հետ «Օթելլո» խաղալու, բայց չեմ խաղալու։ Նախ այն պատճառով, որ մեջս ուժ չի մնացել այդ ծանրամարմին կնոջը վերցնել եւ օդի մեջ ֆռռացնել, երկրորդն էլ` ես բարոյականության մասին այլ կարծիքի եմ։
Ես հետեւում եմ բնական բարոյականությանը եւ բնավ հանցանք չեմ համարում նրա գործը։ Իմ կարծիքով իմ տարիքի մարդիկ պետք է ազատություն տան իրենց կանանց։
Բոլոր այգետերերն իրենց այգիները կթելուց հետո, ուշ աշնանը, այգու դռները բաց թողած քաշվում են տները եւ ազատ իրավունք են վերապահում ճռաքաղ անողներին։
Ճռաքաղը սովորութական իրավունքով սրբագործված օրենք է։ Ինչո՞ւ արգելել այն մարդկանց, որոնք կամենում են հարեւանի այգու պտուղը համտես անել։
Կինն այս տարիքում ուժասպառ ձի է այլեւս, որի սանձերը քաշելն ավելորդ է. նա հեռուներ չի գնա...
Մեզանում սովորություն է դարձել կին առնելը ձմերուկ առնելու նմանեցնել։
Ճիշտ է որոշ նմանություններ կան, բայց տարբերությունն ավելի մեծ է։
Ձմերուկ առնելիս կարող ես կտրել տալ նոր վերցնել. իսկ կնոջը չես կարող կտրելով առնել. պիտի ամբողջ վիճակում տուն բերես` հետո կտրես։ Քո բախտը. կարող է կարմիր դուրս գալ, կարող է «դդում»։ Երբ ձմերուկը «դդում» է դուրս գալիս` կարող ես ածել անասունների մսուրը ու հանգստանալ, իսկ «դդում» կինը մինչեւ կյանքիդ վերջը պիտի ուտես, չիմանալով ինչ բան է ձմերուկը։
Ամուսնությունը վիճակախաղ անգամ չէ. վիճակախաղի ամենամեծ դժբախտությունը այն է` որ քաշածդ տոմսը կարող է փուչ դուրս գալ, իսկ ամուսնական վիճակախաղում փուչ տոմս գոյություն չունի. նրա բոլոր տոմսերն էլ շահում են կամ երջանկություն, կամ դժբախտություն։
Իմ կինը երբ առողջ է, իր ողջ էներգիան գործածում է ինձ վրա գոռալու, վրաս բարկանալու, գլխիս փոթորիկ հանելու, ճիչ ու աղաղակ բարձրացնելու, հայհոյելու ու անիծելու վրա։
Մի չտեսնված անքամի փոթորիկ, մի ամուսնական թայֆուն իր բոլոր հետեւանքներով։
Ես որպես մարդ` ամեն օր սխալվում եմ։ Օր է պատահում մինչեւ իսկ, որ երկու անգամ եմ սխալվում, իսկ կինս իր ողջ ամուսնական կյանքում մի անգամ իսկ չի սխալվել ու չգիտի ի՞նչ բան է սխալվելը։
Երբ մեկը այս ամբողջովին սխալ ստեղծված աշխարհում չի իմանում ինչ բան է սխալը` ի՞նչ կարոսղ ես անել, պետք է նրա գործած բոլոր հանցանքները վրադ բառնաս ու քաշես։
Բայց այս զարհուրելի կինը, երբ հիվանդանում է, քառասուն աստիճան տաքության մեջ մի տեսեք ինչպես մեղմանում է, քնքշանում ու հեզանում։ Հայացքը մեղմ ու շոյիչ, խոսում է շշուկով, ինչպես մտերիմներն են խոսում, անգամ ժպտում է երեսիս...
Ա՜խ, ինչ մեծ երջանկություն է եղել հիվանդ կին ունենալը։
Այս ամուսնությունը այսպես էլ թող գնա, բայց ես հաստատ վճռել եմ, երկրորդ անգամ ամուսնանալիս անպատճառ մի մահամերձ կին առնել։
Սա երկու առավելություն կարող է ունենալ. մեկը այն, որ քնքույշ կվերաբերվի հետդ, երկրորդ էլ, երբ մեռավ` միանգամից կազատվես կնոջ խեր ու շառից...
Ես ամուսնության մասին հետեւյալ կարծիքն ունեմ. եթե հատուկ քեզ համար մի ծնողի պատվեր չես տալիս կին ծնելու` նախապես ծնված պատրաստի կինը երբեք վրադ չի նստելու։
Ես կարծում եմ, որ բոլորովին կարիք չկա, որ մարդ անպայման աշխարհայացք ունենա։ Եթե այդ անհրաժեշտ լիներ` Աստված, այն ժամանակ, երբ Ադամի կողքի ոսկրից կին էր դուրս հանում նրա համար, մյուս կողմից էլ մի աշխարհայացք կհաներ Ադամին` դավանելու համար։
Երբեք, ոչ մի դարում կինն այսպես ստրուկ չի եղել, ինչպես հիմա։ Կինը մարդու հետ հավասար քար է քաշում դրսում, երեկոյան տուն դառնալիս, երբ մարդը պառկում է հանգստանալու, կինը սկսում է իր երկրորդ հերթի աշխատանքը, մաքրում, կարգի է բերում տունը, կերակուր է պատրաստում, լվաց, թափ եւ այլն, եւ այլն անվերջ աշխատանքներ` մինչեւ քնելու ժամանակը։
Պառկելիս, դեռ իր ջարդված մարմինը չհանգստացած` մեկ էլ մարդը այն կողմից ձայնեց.
Արյուսա՛կ կամ Աստղի՛կ, եկ քեզ սիրեմ…
Սեւ՜ գա էն սիրո վրա։ Մեր կնոջը ոչ թե պիտի սիրել, այլ կարեկցել,խղճալ, ափսոսալ։
Ես լաց եմ լինում։ Ո՞վ է տեսել կովը եզի հետ լծել, հետո էլ թամբել, հետո էլ կթել, վերջն էլ սիրել։
Էլ չեմ խոսում այն ծառայող կանանց մասին, որոնք լլկվում են պաշտոնով իրենցից բարձր բոլոր աստիճանավորների կողմից։
Մի օրիորդի եմ ճանաչում, 45 տարեկան է արդեն ու չի ամուսնացել։
Իմ հարցին, թե ինչո՞ւ չի ամուսնանում` պատասխանեց.
-Միշտ ավելի լավին սպասելով, ձեռքս խնդրողներին մերժեցի, հիմա էլ ուշ է արդեն։
-Հապա ինչպե՞ս պիտի ապրես մեն-մենակ։
- Կոմունիստ կդառնամ, կապրեմ։
-Կոմունիզմից ավելի ես ուշացել,- ասացի,- կոմունիստ պիտի դառնալ ավելի վաղ, մանկական հասակում, երբ աշխարհ ճանաչեցիր, այլեւս հնարավոր չէ։
Կինս, տարիների ընթացքում կոպեկ-կոպեկ խնայողություն անելով, իր համար մի հազար ռուբլի թաղման ծախս է պատրաստել։ Երբ իմացավ ամենաէժանագին թաղման համար առնվազն երկու հազար է հարկավոր, դարձավ ինձ եւ հարցնում է.
- Մա՛րդ, հապա ինչ անե՞մ։
- Ի՞նչ պիտի անես, կիսով չափ պիտի մեռնես,- պատասխանեցի ես ու ավելացրի.- Ես ինձ առաջուց թաղման ծախս չեմ պատրաստի։ Մեռնելիս քանի ռուբլի ունեցա, թաղման բյուրո կերթամ ու կասեմ. «Առե՛ք, այսքան ռուբլու ինձ թաղեք, ավելին չունեմ»։
Երբ Թուրքիայում երիտասարդ թուրքերը Սուլթանին գահընկեց անելով Եգիպտոս էին աքսորում, պահանջեց իր հետ աքսորել նաեւ իր հարեմի վեց հարյուր կանանց։ Եվ մինչեւ չառավ` չգնաց։
Սուլթանը, որ տարիքն առած մեկը լինելով վեց հարյուր կին պահանջեց, ձեզ եմ հարցնում, ինչքա՞ն ժողովուրդ պիտի պահանջեն կոմունիստները, որոնք նոր այս տարի ոտք դրին քառասունի մեջ։
Ա՜յ սուլթան. քո թամահի տունը շեն կենա, քո դարավոր գահն եմ շուռ տալիս գլխիդ` դու դեռ կնկա մասին ես մտածում։
Ի՜նչ հավես…
Աշխարհի բոլոր թագավորներից սուլթան Համիդին եմ նախանձում, որովհետեւ վեց հարյուր կին ուներ։
Բայց դեմ եմ հարեմական սիստեմին, հարեմը սիրո դամբարանն է։ Որովհետեւ այդ զահրումար զգացմունքը բացառապես փոխադարձություն է պահանջում։
Սուլթան Համիդը սիրուց համ առնելու համար պետք է ոչ թե բոլոր կանանց հավաքեր հարեմ լցներ, այնպես` ինչպես բոլշեւիկնեը գյուղացուց հավաքեցին կոլխոզ լցրին, այլ բաց թողներ իր կանանց, իրենց «հողը» իրենց հանձներ եւ ասեր` գնացեք ձեզ համար ազատ մշակեք ձեր կալվածքը` միայն ինձ տասնորդ տվեք։
Բոլշեւիկները համարյա կիրառում են սույն մեթոդը, միայն մի փոքր տարբեր ձեւով։ Նրանք տները մտնելով` բոլոր կանաց հիմնարկները լցրին` հայտարարելով նրանց ամուսիններին.
- Գիշերը ձեզ` ցերեկը մեզ…
Այսինքն` հավասարություն, եղբայրություն…
Ստալինի ողջ ժամանակը, ամբողջ քսան--երեսուն տարի, գիշեր ու ցերեկ ես մտածում էի այն մասին, թե եթե Ստալինին բռնեն ու իմ ձեռքը հանձնեն` ես նրան ի՞նչ պատժով պատժեմ։
Այդքան մեծ ոճրագործի համար աշխարհի ոչ մի օրենսգրքում պատիժ չի նախատեսված։ Ճիշտ այնպես, ինչպես հիվանդի ջերմաչափ շինողները չնախատեսելով, որ հիվանդը կարող է քառասուներեք աստիճան տաքություն ունենալ` ջերմաչափը քառասուներկու աստիճանից են կառուցել մինչեւ այսօր։
Հա։ Ուրեմն ես ամբողջ երեսուն տարի Ստալինին պատիժ որոնեցի ու չգտա, իսկ այսօր, որ գտել եմ այդ պատիժը, ցավոք սրտի Ստալինն արդեն մեռել է։
Գիտե՞ք ինչ պատիժ է գտածս։ Ասեմ։
Եթե այս րոպեիս Ստալինին կենդանի իմ ձեռքը տային, ես առանց մազաչա՜փ խղճահարվելու… կամուսնացնեի նրան կնոջս հետ։
ՀԱՄԱՄԱՐԴԿԱՅԻՆ
Ինչքա՜ն այլազան կրոններ կան։ Ըստ իս, կրոն է նաև կոմունիզմը, որու համար ավելի հավատք է պետք, քան քրիստոնեությա-նը, ու որուն խոստացած երկրային արքայությունը ավելի հեռու է, քան քրիստոնյա-ներու երկնայինը։ Մեկի պաշտամունքի վայրը կկոչվե եկեղեցի, մյուսինը` կարմիր անկյուն։ Մեկի պաշտոնյան տերտեր կկոչվե, մյուսինը` կուսկոմ։ Մեկը մորուք կթո-ղու, մյուսը` ոչ։ Մեկը Քրիստոսի անունովը իր հացը կվաստկե, մյուսը` Լենի-նի։
Ես, առաջ, նախքան սա գիրք կարդալը, կկարծեի, թե կրոնները ոչ թե մարմնի, այլ հոգու փրկությանը միայն կծառայեն…
1926
Եթե մահն ինքնին սարսափելի չէ, այլ սարսափելի է մահվան գաղափարը, ապա, ուրեմն, մեռնում է ոչ թե մեռնողը, այլ կենդանի մնացած մարդը։
1960
***
Իմ քերականության մեջ հատուկ անունը միայն անհատն է մասսան չի կարող ենթակա լինել որեւէ նախադասության մեջ, որովհետեւ ես նրան ստորոգյալ չեմ տալիս։
Մասսան անհատի լրացումն է միայն։
1960
Քրիստոնեությունն էլ կոմունիզմի նման մի կամուրջ է, որի տակից երբեք գետ չի հոսել։
1960
Ստրկությունն անհրաժեշտ է ազատությունն իր գաղափարի բոլոր սահմաններով երազելու համար։ Մի երազ, որ ավելի փայլ է տալիս ազատությանը, քան իրականությունը։
1960
Կարո՞ղ է հանցագործությունը վերանալ այն երկրից, որտեղ մեղավորը... դատավորն է։
1960
Ժամանակը երեք հավասար մասերի՝ ներկայի, անցյալի և ապագայի բաժանելը արդար չէ։ Նրանք հավասար արժեքի հասկացողություններ չեն։ Հիմնական արժեքներ են միայն անցյալն ու ապագան, ներկան մի սրընթաց առու է միայն, որ մի ակնթարթում մեր ապագան բերում թափում է անցյալի լիճը։ Ու երբ ուզում ես իսկապես ապրել, նստում ես քո հիշողության թևերին, թռչում դեպի քո անցյալը: Անցյալը ներկայի պես չի փախչում, նա միշտ անշարժ կանգնած քո հիշողությանն է սպասում՝ նորից քեզ հետ նույնանալու համար։
1960
…Մարդիկ, որոց համոզումները արդեն ոչ թե գլխուն մեջ կգտնվե, այլ դրամապանակին։
1928
Ինձի մնա, չարժե մեռնիլ ոչ մեկ գաղափարի համար։ Վասնզի ա-մենեն մեծ գաղափարը բուն կյանքն ինքն է։ Ու կյանքեն մեծ գաղափար մը տիեզերքը չի ծնած տակավին։
1928
Ինչպե՜ս իսկույն կփոխեն մեզ մոտ մարդիկ իրենց սկզբունքները։
Երեկո դաշնակ կպառկեն` առտու բոլշևիկ կզարթեն։
… Տխմա՜ր պետություն, եկեր Երևանի թա՜ց, ջուրի չափ խոնավ տունե՞ր կապահովագրես հրդեհին դեմ։ Տուներ, որոց վառելու համար պետք է քանի մը ամիս փուռը չորցնել։
Մարդոց սկզբունքները ապահովագրե, որ գեթ մեկը երկու օր միևնույն սկզբունքին ծառայե…
1928